Travma sonrası büyüme

TRAVMA

Travma, vefat yahut mevt tehdidi, ağır yaralanma yahut fizikî bütünlük tehdidi ile ortaya çıkan ve kişinin yaşadığı ya da şahit olduğu olaylar halinde açıklanmaktadır. (Karaman, 2018) Kişi bu travmatik olayı şahsen kendisi deneyimleyebilir ya da buna şahit olabilir. Burada bahsedilen şahit olma durumu ikincil travmaya işaret etmektedir. İkincil travmalar kişinin direkt şahit olduğu değil şahit olduğu travmatik durumlar münasebetiyle gelişir. Tesirleri ise bireyden şahsa değişmekle birlikte travmanın yıkıcı tesirlerinin şahsen görülebileceği kadar değerli bir durumdur.

Travma ile ilgili yapılan araştırmalar sonucu karşımıza çıkan genel tablo sonucu travmatik olay dediğimiz olayların geçmişte yaşansa dahi -aradan uzun yıllar geçse de- hatırlandığında kişiyi rahatsız eden olaylar olduğudur. Olay gerçekleşeli tahminen de yıllar olmuştur ama tesirleri bugün dahi devam edebilmektedir.

Yaşamda izi silinemeyen ağır olaylar; büyük kaygıların, çaresizlik ve güçsüzlük hissinin ortaya çıkmasına neden olur ve travmayı yaşamış bireylerin hislerini, niyetlerini ve ruhsal durumlarını uzun müddet tesiri altına alır. Bu çeşit olaylar “travmatik durum” yahut “travma” olarak isimlendirilir. (Özen, 2017).

Her üç bireyden birinin hayatlarının muhakkak bir evresinde travmatik bir olaya maruz kaldığı travma ile ilgili yapılan çalışmalarda ortaya konmuştur. Travmatik olaya maruz kalan şahısların %10-15'i Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu (TSSB) belirtileri gösterirken; bilhassa savaş, çatışma, cinayet ya da doğal afet yaşamış bireylerde bu oran %58'lere kadar çıkabilmektedir (Özgen ve Aydın 1999).

Hayat belirsizliklerle doludur. Bu belirsizlikler içerisinde en büyüğü, yarının bizlere ne getireceğini bilmememizdir. Bu noktada travmatik olay hayatın her etabında herkesin başına gelebilecek bir durumdur. Lakin bir olay bir bireyde travma oluştururken öteki bir şahısta oluşturmayabilir. Yani travma oluşumunda ferdi farklılıklar bulunmaktadır. Bu kişisel farklılıklar; kişinin mizacı ve kişilik özellikleri, kültür ve olayın birey için ne mana söz ettiğiyle alakalıdır.

Bazı bireyler aksilikler karşısında epeyce hassas olup öbür bireylere nazaran travmatize olma riskleri daha fazlayken kimi şahısların bu hususta dayanıklılık düzeyi ve eşiği daha yüksek olabilmektedir. Ya da emsal olaylar bir kimse için çok fazla mana taşırken öbür kimseler için birebir manası taşımayabilir. Bu üzere durumlar birebir olayın herkeste birebir etkiyi yaratmaması halinde vuku bulmaktadır.

Travma herkeste tıpkı etkiyi göstermediği üzere travma sonrası yaşanan süreçler de herkeste birebir formda ilerlemeyebilmektedir. Travma yaşayan şahısların değerli bir kısmı travma sonrası, Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu belirtileri gösterirken bir kısmı ise Travma sonrası büyüme ve gelişme gerçekleştirmektedir.

“Beni Öldürmeyen Acı Güçlendirir” Friedrich Nietzsche’nin hepimizin bildiği meşhur cümlesidir. Aslında burada işaret edilen hakikat travma sonrası büyüme kavramıdır. Öldürmeyen acının güçlendirip güçlendirmeyeceği felsefi bir tartışma bahsidir. Kendi hayatlarımızdan izlere bakarak bunu öznel olarak değerlendirebilmekteyiz lakin herkesin kendine verdiği karşılık bu noktada birebir olmayabilir.

TRAVMA SONRASI BÜYÜME

Pozitif psikoloji, travma sonrası kişinin hayatında meydana gelen olumlu değişikliklere vurgu yapmaktadır.Çünkü travmatik yaşantılar kimi bireylerde patolojik tesirler (depresyon, anksiyete, posttravmatik gerilim bozukluğu) oluştururken kimi şahıslarda ise hayatın manasını ve önceliklerini belirleme, ferdî güçlenme ve bağlantıların düzeltilmesi üzere olumlu değişiklikler meydana getirebilir.(Shakespeare-Finch, 2003) Bu durum travma sonrası büyüme (TSB) olarak kavramlaştırılmıştır.

Travma sonrası yaşanan gerilim ve ruhsal rahatsızlara rağmen, belirli bir müddet sonrasında çeşitli ferdi ve çevresel faktörlerin de tesiriyle travmatik yaşantının aykırı bir tarafa hakikat tesir yaratarak kişinin bilişsel ve ruhsal olarak kendisini tekrar yapılandırmasına ve hatta bir tıp büyüme yahut gelişmenin de kelam konusu olması mümkün olmaktadır. Bu durumu tabir eden kavram ise “travma sonrası büyüme” olarak karşımıza çıkmaktadır. (Bolat, 2020)

Felsefe, dini öğretiler, mitoloji ve bilhassa de edebi metinler acı çekmenin fazilet olduğuna ve acıdan sonra gelen büyümenin kutsallığına çokça atıf yapmaktadır.

Fizyolojik olarak değerlendirdiğimizde de durum benzeridir. Gelişimsel olarak büyüme kavramı da bir noktada acıyla bağlantılıdır. Örneğin uzunluğu uzayan bir çocuk, diz kapaklarında ve bacaklarında ağrı hisseder; tıpkı halde diş çıkaran bir bebek bununla ilgili acı çekmektedir. Daha da ilerleyen yaş devirlerine baktığımızda, yirmilik diş çıkaran bir genç diş ağrısı çekmekte olduğunu biliriz. Aslında burada da karşımıza çıkan acı ve büyümenin eş zamanlılığı hayli manidar görünmektedir.

varoluşçu psikologların, acı ve gerilim verici yaşantıların gelişim için bir fırsat olduğunu kabul ettiği ve travmayı mana ve yüreğin bulunabildiği vakit olarak tanımladıkları görülmektedir (Tedeschi & Calhoun, 2004).

Varoluşçu ideolojide Nietzsche; varoluşçu psikolojide ise Yalom acıya ve acı sonrası büyümeye sıklıkla vurgu yapmışlardır. Bu şahıslar ömür krizlerini gelişme ve değişme için bir fırsat olarak değerlendirmektedirler. Nietzsche , Bu türlü Buyurdu Zerdüşt ismi ölümsüz yapıtında bu mevzuya şu cümlelerle işaret etmektedir: “Kendi alevinle yakmaya hazır olmalısın kendini: Evvel kül olmadan nasıl yeni olabilirsin ki?”. Birebir cümlelere Yalom’un Nietzsche Ağladığında isimli kült yapıtında de rastlamaktayız. Varoluşçu ideoloji ve varoluşçu psikolojinin acı ve büyüme kavramlarına yaptığı ilişkisel vurgu kendini açık bir halde bu üzere örneklerle kendini göstermektedir.

Olumlu ruhsal değişim olgusu birinci olarak 1980’li yıllarda görgül olarak araştırılmaya başlanmıştır (Aktaran Tedeschi vd., 1998). Araştırmalar, travmatik bir yaşantının akabinde kişinin kendisi, başkaları ve dünyaya ait temel varsayımlarında ortaya çıkan değişikliklerin yalnızca travma sonrası gerilim belirtileri ya da gerilim bozukluğu (TSSB) üzere travmayla ilişkili psikopatolojiler biçiminde olmadığı, bir kısım insanın da olumlu tarafta değiştiklerini göstermektedir.

Her olay herkeste travma yaratmadığından çeşitli kişisel farklılıklar bulunduğuna biraz evvel değinildi. Burada sorulması gereken ikinci soru şu konuda karşımıza çıkmaktadır. Bir travmaya maruz kalan her kişi travma sonrası büyüme gerçekleştirebilir mi?

Tedeschi’ye nazaran (2004), travmatik bir olayla karşılaşan şahısların 2/3’ü, ömrünün her alanında olmasa da en azından kimi istikametlerden olumlu değişimler göstermektedir. Tekrar de ayrıntılı olarak bakıldığında burada da karşımıza çeşitli değişkenler çıkmaktadır. Bunlardan birincisi kişisel özelliklerdir. Her kişi bir başkasından farklıdır. Her kişinin yaşadığı olumsuz tecrübe karşısında çıkarımı da elbette farklı olacaktır. Dışa ya da içedönük olma üzere kişilik özelliklerinin (Shakespeare-Finch vd., 2005), optimistlik ve öz-yeterlik seviyesinin (Tedeschi & Calhoun, 1995), evvelki bağlanma tecrübelerinin (Salo vd., 2005) ve dünyaya yönelik varsayımlarının (JanoffBulman, 1992) olduğuna dair çalışmalar bulunmaktadır. Dınvar (2011) yapmış olduğu çalışmada, dünyaya ait varsayımların olumlu olması durumunda bireylerin travma sonrası gerilim belirtilerinin daha düşük olduğu belirlenmiştir. (Bolat, 2020)

Bunun yanında ikinci olarak karşımıza çevresel kaynaklar çıkmaktadır. Çevresel kaynaklardan bahsedilmek istenen kişinin toplumsal etrafından aldığı dayanaktır. Toplumsal bağları güçlü şahısların travma sonrası büyüme gerçekleştirme mümkünlüğü öbür şahıslara oranla daha fazladır. Aguirre (2008 Aktaran Michael & Cooper, 2013) tarafından da belirtildiği üzere, travmatik yaşantılara maruz kalan bireylerin bu cins bir tecrübe sonrasında gösterdiği ruhsal büyüme ve olgunlaşma seviyesi, bireyin psikososyal kaynaklarına ve sahip olduğu toplumsal etkileşim düzeyine nazaran farklılaşabilmektedir. (Tamer BOLAT, 2020)

Son olarak da karşımıza travmatik olay ile ilgili değişkenler çıkmaktadır. Travmatik olayın birtakım uyaranları kişi için epey güçlüdür. Bu sebeple travma sonrası büyüme gerçekleştirmesi güçlü uyaranlar karşısında zorlaşabilmektedir.

Travma sonrası değişiklikler beş alanda gerçekleşmektedir:

1. Yaşamın manalandırılması ve önceliklerin yine belirlenmesi
2. İlişkilerin güçlenmesi
3. Kişisel farkındalık
4. Yeni alternatiflerin farkına varılması
5. Ruhsal gelişimler (Dr. Öğr. Üyesi Ömer KARAMAN, 2018)

Yaşamın Manalandırılması ve Önceliklerin Yine Belirlenmesi

Travmatik olay şahısta birinci şokun atlatılmasıyla birlikte yeni bir bilişsel alan açmaktadır. Yakın bir tarihten örnek verecek olursak Covid-19 sürecinde tüm dünya kümülatif bir travma yaşadı. Bir anda tüm dünyayı içine alan bu global salgın sonucunda tahminen de daha evvel anlatsalar inanmayacağımız süreçler yaşandı bir seneyi aşkın bir vakit zarfı boyunca.

Bu süreçte tüm dünya konutlarına kapandı. Dışarıya çıkmanın yasaklandığı, makul günler ve saatlere paylaştırıldığı bir süreç atlatıldı. Ve gün sonunda hepimiz aslında günlük hayatta sıkıntı edindiğimiz kaç şeyi tekrar kıymetlendirme fırsatı bulduk. Kimimiz salgının bitimiyle önceliklerini tekrar kıymetlendirdi. Durduk, durma fırsatı bulduk ve düşündük. Hayatın manasını ve pahasını uzun uzun sorguladık. İşte tam da bu yaşananlar travma sonrası büyüme kavramının bir basamağı olan ömrün manalandırılması ve önceliklerin tekrar kıymetlendirilmesi basamağına epey hoş bir örneği bir anda üstelik zorunda kalarak deneyimledik.

Travmatik olay ardından gerçekleştirilen ömrün manalandırılması ve önceliklerin yine kıymetlendirilmesi etabı büyüme için olmazsa olmaz bir basamaktır. Zira fakat yeni bir bilişsel alan açılımıyla değişim gerçekleşecektir. Bu değişim kişiyi eskisinden farklı kılacak ve yaşama verdiği manada manalı değişiklikler oluşturacaktır.

İlişkilerin Güçlenmesi

Yine covid örneğinden de içerisinde pek çok örnek bulabileceğimiz başka basamak ise bağların güçlenmesidir. Münasebetlerin güçlenmesi, bedel verdiğimiz, ömrümüzde varlığını kıymetli bulduğumuz şahıslarla daha yakın, güçlü ve sağlam temelli ilişkisel bağlar kurulabilmesine işaret etmektedir.

Kişilerin hayatlarımızdaki yerlerini ve kıymetlerini keşfetmek, bağlantılarımıza yeni bir boyut kazandırmaktadır. Önceliklerin tekrar değerlendirilmesiyle birlikte bu şahıslarla kurduğumuz bağlantıları hayatımızda bir ekip gelip süreksiz -dünyevi- şeylerin gerisine attığımızı fark edebilir ve daha sağlam temelli ve daha öncelikli bağlantılar halinde yine düzenleyebiliriz.

Kişisel Farkındalık

Kişisel farkındalık, “Ben kimim?”, “Hayattan ne istiyor/bekliyorum?”, “Kendi hayatımın neresinde duruyorum?” sorularını kendimize sormamız ve karşılıklarını araştırmamızla başlayacaktır. Bu üzere sorular bireyden şahsa değişmekte ve çeşitlenmektedir. Burada kıymetli olan sorulan soruların çeşitliliğinden çok verilen karşılıkların sahiciliğidir. Lakin bu şartlarda kişi kendi özünün farkına varmaktadır.

Travmatik bir olay yaşanmasıyla birlikte kişi kendisini çoğunlukla bu soruların karşılığını ararken bulabilmektedir. Sorular yeni şemalar için gereklidir. Sorulara verilen karşılıklar bireyde yeni şemalar oluşturacak ve her bir yanıt farkındalık seviyesine katkıda bulunacaktır. Bu farkındalık süreci bazen sancılı olabilmektedir. Bilhassa verilen karşılıklar kişi için olumsuz niteliklerle vuku buluyorsa kişinin tüm bunlarla yüzleşmesi acılı olabilmektedir. Ancak başta da bahsedildiği üzere acıdan gelen farkındalık büyümeye işaret etmektedir.

Yeni Alternatiflerin Keşfedilmesi

Travma sonrası büyümenin bir başka basamağı yeni alternatiflerin keşfedilmesidir. Bir metaforla anlatılacak olursak travmatik olay sonucunda kişi yürüdüğü yolda bir taşa takılmış ve düşmüştür. Düşmüş olmanın sarsıntısı ve şokuyla bir müddet dizlerinin üzerinde kalır. İşte kişi bu noktadan sonra ne zamanki “Bir yol daha var, olmalı!” diye düşünerek doğrulursa o yerden dizlerini silkerek, işte o vakit yeni alternatifler aramaya başlar.

Bu alternatifler metafor üzerinden devam edilecek olursa kişinin yeni yollar aramasıdır. Lakin “Bir yol daha var, olmalı!” biçiminde bir fikirle yeni alternatifler araştırılır ve ardından keşfedilir. Gerçekten kimse aramadığı şeyi bulamaz. Bulmak için öncelikle arama dürtüsü oluşması gerekmektedir. Kişi böylelikle aksiyona geçer ve bu aksiyon sonucu yeni yollar/alternatifleri keşfeder.

Ruhsal Gelişim

Tüm bu yaşananlar bir potada eritildiğinde bireyde gerçekleşen büyüme ruhsal gelişmeyi de beraberinde getirecektir. Her olayın öğretici bir yanı vardır. Bu öğretiyi bulabilmek sadece kişinin inhisarındadır. Kimsenin ruhsal gelişimi bir diğerinin dayatmasıyla gerçekleşmez. Bu lakin kişinin kendi iç motivasyonu sonucunda oluşur. Bu noktadan bakıldığında travma sonrası büyüme ruhsal gelişime, ruhsal gelişim ise travma sonrası büyümeye işaret etmektedir.

BİLİŞSEL TEKRAR DÜZENLEME…

Travmatik yaşantılar, bireylerin ruhsal ve toplumsal kaynaklarına meydan okuma ve acı verme suretiyle çeşitli seviyelerde ruhsal, fizyolojik, zihinsel, toplumsal, ekonomik vb. değişimler yaratmaktadır. Janoff-Bulman (1992) da bu durumu “acı çekmekte olan” ve “dünyasını yine yapılandırma uğraşı veren insan” deyişi ile nitelendirmektedir. Travmatik yaşantıların bireyi geliştirme ve büyütme özelliği de göz önünde bulundurulduğunda, bu büyümenin aslında çekilen acının birey tarafından bilişsel olarak nasıl değerlendirildiğine ve bu acının öğrenmeye ve ruhsal büyümeye hizmet etme potansiyeline bağlı olduğu düşünülmektedir.(Bolat, 2020)

TRAVMA SONRASI BÜYÜME İLE İLGİLİ KAVRAMLAR

Psikolojik Sağlamlık

Psikolojik sağlamlık kavramı; Latince “resiliens” kökünden türemiştir ve bir hususun elastik olması ve aslına kolay kolay dönebilmesini söz etmektedir (Greene, 2002). The Random House Sözlüğü’ne (1967) nazaran ruhsal sağlamlık “sıkıştırılıp ya da esnetildikten sonra yepyeni formuna yahut durumuna dönebilme becerisi” olarak tanımlanmıştır. (Gizir, 2007) Tecrübelenen makûs bir olaya karşın yaşama devam edebilme ve bir hedefe sahip olabilme yeteneğidir. Ruhsal sağlamlık, olumlu baş etmenin sonuçları olan ahenk (adaptation) ve yeterlik (competence) üzere olumlu gelişme, geleceğe yönelme ve umut ile ilgilidir.” altında olumlu ve beklenmedik muvaffakiyetler kazanma ve sıra dışı şart ve durumlara ahenk sağlama becerisi” olarak tanımlamaktadırlar. (Gizir, 2007)

Tutarlılık

Travma sonrası büyüme ile bağlı olduğu düşünülen bir öbür kavram da tutarlılık algısıdır. Tedeschi ve Calhoun (2004), tutarlılık algısı yüksek olan bireylerin olayları çözümleyebilme, anlayabilme, başa çıkma ve mana çıkarabilme hünerleri sayesinde gerilimle baş etme konusunda uygun bir pozisyonda olduklarını belirtmektedir. (Akcan, 2018)

İyimserlik

Bireyin yaşadığı tüm olumlu ve olumsuz yaşamsal olaylarla bağ kurmadan devamlı olumlu beklentilere girme eğilimi olarak tanımlanmıştır. (Dr. Öğr. Üyesi Ömer KARAMAN, 2018)

İyimserlik dediğimiz kavramın öğrenilebilir olması bilişsel bir süreç olmasından kaynaklanmaktadır. Burada bireyin toplumsal etrafı epeyce değerlidir. öyleki optimistlik kavramı toplumdan ve kültürden de etkilenmektedir. Bu bakımdan bir iç içe geçmişlik ve bütünsellik kelam hususudur. Kişi doğduğu anda birinci teması ailesi iledir. Bilhassa çocuğun annesiyle kurduğu inançlı bağ, ömrü uzunluğu ruhsal bütünlüğünü muhafazası ve sürdürmesinde hayati değere sahiptir. Anneyle inançlı bağ kuramayan bir bebek ömrün ilerleyen yıllarında hayata inanç temelli bir tutunuş gerçekleştirmekte zorlanmaktadır. Bu durum münasebetiyle optimistlik algısı üzerinde de tesirli olacaktır. Büyüdükçe kişi daha büyük bir toplumsal bağlam içinde bütünlük kazanır. Optimistlik kişinin hayatta edindiği deneyimlerle bağlıdır. Tüm bu sebeplerle içine doğduğu aile ve hayatı boyunca maruz kaldığı toplumsal etraftan bağımsız düşünülemez.

Dayanıklılık:

Dayanıklılık ise, güç yaşamsal tecrübeler karşısında bireylerin kendilerini toparlama gücü (Garmezy, 1991) ya da değişimin yahut felaketlerin başarılı formda üstesinden gelme yeteneği olarak da tanımlanmaktadır (Wagnild ve Young, 1993). Tedeschi ve Calhoun (2004), dayanıklılığı yüksek olan bireylerin hayata karşı meraklı, etkin ve ömür üzerinde bir çeşit denetim hissine sahip bireyler olduklarını belirtmektedir.

ARAŞTIRMALAR NE DİYOR?

• Yapılan çalışmalarda travma sonrası büyüme ile optimistlik ve sorun çözme mahareti ortasındaki alaka değerlendirilmiş, ortalarında olumlu ve manalı bağlar bulunmuş ve optimistlik ile sorun çözme marifetinin travma sonrası büyümeyi yordadığı tespit edilmiştir.(Karaman, 2018).
• Benzer olarak Türküm (1999) optimistlik ve gerilim ile başa çıkma marifeti ortasında manalı bir bağ olduğunu belirlemiştir.
• Yine Sümer vd., (2005) iyimserliğin gerilime karşı korunmada önemlibir faktör olduğunu bildirmişlerdir.
• Güneş (2001) travma sonrası büyümeyi sorun çözme marifetinin negatif yönelimli ve optimist yaklaşımın ise olumlu yönelimli olarak yordadığını açıklamıştır.
• Diğer taraftan toplumsal dayanak ile birlikte sorun odaklı/ optimist sorun çözme maharetinin travma sonrası büyümeye olumlu olarak tesir ettiği bildirilmiştir.

SONUÇ OLARAK…

Modern ve Post-modern psikoloji literatürü ve müspet psikoloji yaklaşımı, hayat içinde kaçınılmaz olan travmatik yaşantıların sonucunda her vakit travma sonrası ruhsal bozuklukların ve psikosomatik meselelerin uzun vadeli devam etmeyebileceğine, kimi bağlamsal ve psikososyal faktörlerin de tesiriyle bireyin bir mühlet sonra tekrar toparlanabilme hüneri kazanarak, hatta yaşanan travma tecrübesinden sonra eskisinden çok daha farklı ve olumlu tarafta büyüme belirtileri göstererek hayatına devam edebileceğine işaret etmektedir.

Kendi hayatlarımızdan da izler bulabildiğimiz bu büyüme kavramı öznel olarak değerlendirdiğimizde kendi hayatlarımızdan izler bulabileceğimiz için kıymetlidir.

Çalışmanın tekrar Yalom’un Nietzsche Ağladığında isimli yapıtından şu cümleyle tamamlamayı manalı buluyorum: “Tabii acı çekeceksin, görmenin bedelidir bu. Doğal için endişeyle dolacak. Yaşamak demek, tehlike içinde olmak demektir. Büyümek zordur!”.

Kaynakça

Akcan, G. (2018, Aralık 3). Travma Sonrası Büyüme: Bir Gözden Geçirme. Bartın Üniversitesi Edebiyat fakültesi Dergisi.

Dr. Öğr. Üyesi Ömer KARAMAN, A. G. (2018, 04 05). Travma Sonrası Büyüme, Toplumsal Sorun Çözme ve Optimistlik. Dicle Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Mecmuası.

Duman, N. (2019). Travma Sonrası Büyüme ve Gelişim. Memleketler arası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi

Gizir, C. A. (2007). Ruhsal Sağlamlık, Risk Faktörleri ve kollayıcı Faktörler Üzerine Bir Derleme Çalışması. Türk Ruhsal Müşavere ve Rehberlik Mecmuası .

Nietzsche,Friedrich. Bu türlü Buyurdu Zerdüşt. İskele Yayıncılık.

Tamer BOLAT, O. İ. (2020, 26 03). Örgütsel Takviye, Toplumsal Bağlılık ve Dünyaya Ait Varsayımların Travma Sonrası Büyüme Üzerindeki Tesirinde Acının Dönüştürücü Gücünün Rolü: Olumlu Psikoloji Bağlamında Bir Kıymetlendirme. Dokuz Eylül Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 364-365.

Yalom, Irvin. Nietzsche Ağladığında. Detay Yayınları.